Κατάκολο!

Το Κατάκολο των αρχαίων χρόνων εντοπίζεται στην περιοχή της αρχαίας Φείας, πόλη τοποθετημένη στην παραλία του σημερινού Αγίου Ανδρέα. Αποτελούσε το δεύτερο λιμάνι της Ηλείας μετά την Κυλλήνη. Κατά τα Ομηρικά χρόνια αποτελούσε φρούριο κοντά στον ποταμό Ιάρδανο, ενώ κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (β’ μισό του 5ου π.Χ αιώνα) ήταν ορμητήριο των Αθηναίων για να αλώσουν την Ηλεία. Το λιμάνι χάθηκε μέσα στη θάλασσα κατά τον ισχυρό σεισμό του 6ου μ.Χ αιώνα, ενώ τα νησάκια Τηγάνι και Κόρακας διακρίνονται ακόμα από τον όρμο του Αγίου Ανδρέα. Έχουν βρεθεί όστρακα όλων των εποχών, από τη Νεολιθική έως τη Ρωμαϊκή περίοδο. Η περιοχή είχε σπουδαίο στρατηγικό ρόλο και κατά τη Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδο, καθώς στα απομεινάρια της αρχαίας ακρόπολης οι Βιλλεαρδουίνοι έχτισαν το μαγευτικό Ποντικόκαστρο. Μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό το κέντρο του Κατακόλου μετατοπίστηκε στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα οπότε πήρε και τη σημερινή του ονομασία.

Η πρώτη αναφορά του χωριού ως “Κατάκωλο” συναντάται σε εμπορικού περιεχομένου εγγράφο, περί τις αρχές του 16ου αιώνα. Επίκεντρο του χωριού, από τα πρώτα του χρόνια, ήταν αναμφίβολα το λιμάνι του το οποίο απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο για την ευρύτερη περιοχή, αλλά και για τη χώρα γενικότερα. Αιτία για αυτό ήταν το εμπόριο της σταφίδας της περιοχής, η οποία ήταν κατάλληλη για την παραγωγή κρασιού προς τη γαλλική αγορά. Χαρακτηριστικό της ανόδου του λιμανιού στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν και η αύξηση του πληθυσμού, ο οποίος το 1879 ήταν 301 κάτοικοι, το 1989 612, το 1896 755, και το 1907 682.

Μαζί με τα λιμάνια του Πειραιά, της Πάτρας και της Σύρου, το Κατάκολο αποτέλεσε ένα από τα πρώτα λιμάνια στο εξαγωγικό εμπόριο. Επί τουρκοκρατίας το κύριο λιμάνι της περιοχής εντοπιζόταν στις εκβολές του αλφειού ποταμού και μετατοπίστηκε στο Κατάκολο μετά την απελευθέρωση. Αρχικά το 1850 εκδίδεται απόφαση για ίδρυση λιμανιού στον Άγιο Ανδρέα, η κατασκευή του οποίου όμως με νέα απόφαση το 1855 μεταφέρεται στο Κατάκολο λόγω του πιο ήπιο βυθού του. Έτσι με εργατικά χέρια από τη Ζάκυνθο ξεκίνησε η κατασκευή του λιμανιού. Με την άνοδο του λιμανιού και για τη μεταφορά των εμπορευμάτων και κυρίως της σταφίδας κατασκευάστηκε το 1882 ο σιδηρόδρομος Πύργου-Κατάκολου. Ο οποίος σταδιακά, πέραν του εμπορικού ρόλου του, απέκτησε δημοφιλία μεταφέροντας πολυπληθές επιβατικό κοινό που επιθυμούσε να μετακινηθεί προς τις παραλίες της περιοχής. Το Κατάκολο όμως ήταν εξαγωγικός τόπος και πριν την κορινθιακή σταφίδα, με κυρία εμπορεύματα κρασί, λινάρι, δέρματα, δημητριακά και άλλα παρόμοια προϊόντα προς τα Επτάνησα. Σήμερα το λιμάνι εξακολουθεί να παίζει σπουδαίο ρόλο κυρίως όμως τουριστικό.

Όσον αφορά την ονοματολογία του χωριού, έχουν διατυπωθεί αρκετές εκδοχές. Αρχικά θα πρέπει να αναφερθεί ότι επίσημα η γραφή “Κατάκολο” δόθηκε με ΦΕΚ στις 14/10/1940, ενώ από εδώ μπορείτε να δείτε όλα τα ΦΕΚ που αφορούν διοικητικές μεταβολές του Κατακόλου. Αναφορικά με τις εκδοχές για την προέλευση του ονόματος, το αρτιότερα τεκμηριωμένο συμπέρασμα θέλει το όνομα “Κατάκολο” να προέρχεται από την φυσική θέση του χωριού, ως άκρο (κόλον). Άλλες θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί, χωρίς ωστόσο να τεκμηριώνονται επαρκώς ιστορικά, είναι το όνομα να προήλθε i) από το δίδυμο άνω πόλη-κάτω πόλη που επικρατεί σε πολλές περιοχές της χώρας μας, με το Κατάκολο να είναι παράφραση της κάτω πόλης που αφορούσε το λιμάνι του οικισμού (άνω πόλη) γύρω από το κάστρο, ii) από την οικογένεια Κατάκαλου που κυριάρχησε στην περιοχή κατά την Ενετοκρατία, iii) από τη φράση “άι κατά κόλου” που σήμαινε “προς τα πίσω” και αποδίδεται στους Κεφαλλονίτες και τους Ζακυνθινούς όταν εξόριζαν από τα νησιά τους, προς το Κατάκολο, παράνομους και άλλους περιθωριακούς.

Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει σε ένα από τα σπουδαιότερα ιστορικά γεγονότα της περιοχής, τη ναυμαχία του Κατακόλου στις 30 Σεπτεμβρίου 1821. Πρόκειται για μία σελίδα της τοπικής μας ιστορίας σχετικά άγνωστη, όταν ο Ελληνικός στόλος υπό τον Ανδρέα Μιαούλη αντιμετωπίζει στον θαλάσσιο χώρο έμπροσθεν των εκβολών του Αλφειού, σφοδρή επίθεση του Καρά-Αλή που με τα βαριά εξοπλισμένα σκάφη του έφερε σε δυσμενή θέση τους Έλληνες ναυτικούς μας.

Την κρίσιμη όμως εκείνη στιγμή ο Σπετσιώτης Μπότασης επιχείρησε τόλμημα από το οποίο σώθηκε όλη η μοίρα. Όπως αναφέρεται, προχώρησε ταχύτατα με τη Νάβα του ανάμεσα από Τουρκικά πλοία. Εκείνα αντί να στρέψουν τα πυροβόλα εναντίον του φοβηθέντα ότι το Σπετσιώτικο πλοίο ήταν πυρπολικό έσπευσαν να απομακρυνθούν σε αρκετή απόσταση.

Τότε ο Μπότασης εξαπέλυσε εκεί μια βάρκα γεμάτη από εύφλεκτες ύλες και της έβαλε φωτιά δημιουργώντας τεχνητό καπνό στην επιφάνεια της θάλασσας. Ο καπνός ήταν τόσο πολύς ώστε μετά από λίγο τα πλοία έγιναν αφανή μεταξύ τους και ο Μπότασης γύρισε γρήγορα στα ελληνικά. Οι Τούρκοι πιστεύοντας ότι η φλεγόμενη βάρκα ήταν το Σπετσιώτικο πλοίο φοβήθηκαν την εφόρμηση προς πυρπόληση και άρχισαν να κανονιοβολούν κατά της εστίας του καπνού και έτσι τα ελληνικά πλοία κατόρθωσαν να διαφύγουν ακτοπλοούντα και να περάσουν γύρω από το Κατάκολο!

(πηγή: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Πύργου)

Ξεχωριστής ιστορικής σημασίας και άξια αναφοράς είναι η σιδηροδρομική γραμμή Πύργου-Κατακόλου. Η λειτουργία της ξεκίνησε το Νοέμβριο του 1882 και ήταν η δεύτερη γραμμή που κατασκευάστηκε στη χώρα μετά τη γραμμή Αθήνα- Πειραιάς. Αιτία ήταν οι εξαγωγές σταφίδας, οι οποίες αυξήθηκαν κατακόρυφα μετά από την καταστροφή των γαλλικών καλλιεργειών από φυλλοξήρα. Η γραμμή είχε μήκος 12,5 χιλιόμετρα και κατασκευάστηκε από τον μηχανικό Α. Στρέιτ. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Πιστωτική Τράπεζα ύστερα από νόμο της κυβέρνησης Κουμουνδούρου. Η κρίση στην παραγωγή σταφίδας το 1896 επηρέασε και το σιδηρόδρομο δημιουργώντας του προβλήματα. Ο “Σιδηρόδρομος Πύργου- Κατακόλου” (ΣΠΚ) όμως συνέχισε τη λειτουργία του και το 1951 πέρασε στη διοίκηση του ΣΠΑΠ (Σιδηρόδρομοι Πειραιώς- Αθηνών- Πελοποννήσου).

Η γραμμή έκλεισε τον Αύγουστο του 1998 για να επανεκκινήσει, ύστερα από αναβάθμιση του δικτύου το 2007, έχοντας πλέον οι επιβάτες τη δυνατότητα να ταξιδεύουν απευθείας στην Ολυμπία με ενδιάμεσο σταθμό τον Πύργο.

Παρακάτω μπορείτε να δείτε φωτογραφίες του Κατακόλου, ιστορικής σημασίας, οι οποίες έχουν αντληθεί από σελίδες σε κοινωνικά δίκτυα που αφορούν το Κατάκολο και την ευρύτερη περιοχή.